III. PROTAGORAS
(H. Diels, Vorsokratiker 74. 805.)
1. Plato Theaet. 167 B/C: φημὶ (sc. Protagοras) … τοὺς … σοφούς τε καὶ ἀγαθοὺς ῥήτορας ταῖς πόλεσι τὰ χρηστὰ ἀντὶ τῶν πονηρῶν δίκαια δοκεῖν εἶναι ποιεῖν. ἐπεὶ οἷά γʼ ἂν ἑκάστῃ πόλει δίκαια καὶ καλὰ δοκῇ, ταῦτα καὶ εἶναι αὐτῇ, ἕως ἂν αὐτὰ νομίζῃ. ἀλλʼ ὁ σοφὸς ἀντὶ πονηρῶν ὄντων αὐτοῖς ἑκάστων χρηστὰ ἐποίησεν εἶναι καὶ δοκεῖν.
At Plato Phaedr. 273 E: ἣν (scil. artem dicendi) οὐχ ἕνεκα τοῦ λέγειν καὶ πράττειν πρὸς ἀνθρὠπους δεῖ διαπονεῖσθαι τὸν σώφρονα, ἀλλὰ τοῦ θεοῖς κεχαρισμένα μὲν λέγειν δύνασθαι, κεχαρισμένως δὲ πράττειν τὸ πὰν εἰς δύναμιν. οὐ γὰρ δὴ ἄρα, ὦ Τεισία, φασὶν οἱ σοφώτεροι ἡμῶν, ὁμοδούλοις δεῖ χαρίζεσθαι μελετᾶν τὸν νοῦν ἔχοντα, ὅ τι μὴ πάρεργον, ἀλλὰ δεσπόταις ἀγαθοῖς τε καὶ ἐξ ἀγαθῶν. quocum componas Philod. rhet. II 92, fr. XXI 5: τὸ [πείθειν τέλος φά]σκει τὸν ἀκρ[οατήν, ὃν ἔοικε λέ]γειν δεσπότην, si recte restitutum.
2. Plato Protag. 318 E.: τὸ δὲ μάθημά ἐστιν εὐβουλία περὶ τῶν οἰκείων, ὅπως ἂν ἄριστα τὴν αὑτοῦ οἰκίαν διοικοῖ, καὶ περὶ τῶν τῆς πόλεως, ὅπως τὰ τῆς πόλεως δυνατώτατος ἂν εἴη καὶ πράττειν καὶ λέγειν … 319 A: Σω. δοκεῖς γάρ μοι λέγειν τὴν πολιτικὴν τέχνην καὶ ὑπισχνεῖσθαι ποιεῖν ἄνδρας ἀγαθοὺς πολίτας.
3. Plato rei publ. 600 C/D: Πρωταγόρας μὲν ἄρα ὁ Ἀβδηρίτης καὶ Πρόδικος ὁ Κεῖος καὶ ἄλλοι πάμπολλοι δύνανται τοῖς ἐφʼ ἑαυτῶν παριστάναι, ἰδίᾳ ξυγγιγνόμενοι, ὡς οὔτε οἰκίαν οὔτε πόλιν τὴν αὑτῶν διοικεῖν οἷοί τʼ ἔσονται, ἐὰν μὴ σφεῖς αὐτῶν ἐπιστατήσωσι τῆς παιδείας.
4. Plato Phaedr. 267 C, pοstquam de Polo expοsuit: Πρωταγόρεια δέ, ὦ Σώκρατες, οὐκ ἦν μέντοι τοιαῦτʼ ἄττα; - ὀρθοέπειά γέ τις, ὦ παῖ, καὶ ἄλλα πολλὰ καὶ καλά.
Notatu dignum, quod Philodemus in quarto libro rhetoricae auctorem impugnat, qui τὸ ὀρθοεπεῖν maxime institutioni rhetorum tribuerat (I p. 190.23 S.), τὰ θʼ ὑποδείγματα τῆς ἐν τῇ λέξει καχεξίας παρατιθεὶς καὶ προσαγορεύων τὴν διάφευξιν αὐτῶν ὀρθοέπειαν (ibid. 192.12). Tenes Protagoram vel sectatorem, fort. Demetrium Phalereum, cf. ibid. p. 192.1 et 346 cοl. XLVIII.
5. Hermias p. 239.14 (192 Ast): ὀρθοέπειά γέ τις· τουτέστι κυριολεξία· διὰ γὰρ τῶν κυρίων ὀνομάτων μετήρχετο ὁ Πρωταγόρας τὸν λόγον καὶ οὐ διὰ παραβολῶν καὶ ἐπιθέτων.
6. Aristot. rhet. 1107 6: τέταρτον (scil. τοῦ ἑλληνίζειν), ὡς Πρωταγόρας τὰ γένη τῶν ὀνομάτων διήρει ἄρρενα καὶ θήλεα καὶ σκεύη. δεῖ γὰρ ἀποδιδόναι καὶ ταῦτα ὀρθῶς.
7. Aristot. soph. el. 173 b 17: ἔστι δέ (sc. σολοικίζειν) τοῦτο καὶ ποιεῖν καὶ μὴ ποιοῦντα φαίνεσθαι καὶ ποιοῦντα μὴ δοκεῖν, καθάπερ ὁ Πρωταγόρας ἔλεγεν, εἰ ὁ μῆνις καὶ ὁ πήληξ ἀρρεν ἐστίν. ὁ μὲν γὰρ λέγων οὐλομένην σολοικίζει μὲν κατʼ ἐκεῖνον, οὐ φαίνεται δὲ τοῖς ἄλλοις, ὁ δὲ οὐλόμενον φαίνεται μέν, ἀλλʼ οὐ σολοικίζει.
Cf. B XXXV 4.
8. Aristoph. Nub. 658-679:
Σω. ἀλλʼ ἕτερα δεῖ σε πρότερα τούτων μανθάνειν
τῶν τετραπόδων ἄττʼ ἐστὶν ὀρθῶς ἄρρενα.
Στρ. ἀλλʼ οἶδʼ ἔγωγε τἄρρενʼ, εἰ μὴ μαίνομαι.
κριός, τράγος, ταῦρος, κύων, ἀλεκτρυών.
- ὁρᾷς, ὃ πάσχεις; τήν τε θήλειαν καλεῖς
ἀλεκτρυόνα κατὰ ταὐτὸ καὶ τὸν ἄρρενα.
- πῶς δή; φέρε. - πῶς; ἀλεκτρυὼν κἀλεκτρυών.
- νὴ τὸν Ποσειδῶ. νῦν δὲ πῶς με χρὴ καλεῖν;
- ἀλεκτρύαιναν, τὸν δʼ ἕτερον ἀλέκτορα.
- ἀλεκτρύαιναν; εὖ γε νὴ τὸν Ἀέρα.
ὥστʼ ἀντὶ τούτου τοῦ διδάγματος μόνου
διαλφιτώσω σου κύκλῳ τὴν κάρδοπον.
- ἰδοὺ μάλʼ αὖθις· τοῦθʼ ἕτερον· τὴν κάρδοπον
ἄρρενα καλεῖς θήλειαν οὖσαν; …
ἀτὰρ τὸ λοιπὸν πῶς με χρὴ καλεῖν; - ὅπως;
τὴν καρδόπην, ὥσπερ καλεῖς τὴν Σωστράτην.
- τὴν καρδόπην θήλειαν; - ὀρθῶς γὰρ λέγεις.
Inspicias etiam quae secuntur, imprimis
689 sq. πῶς ἀν καλέσειας ἐντυχὼν Ἀμυνίᾳ;
- ὅπως ἄν; ὡδί· δεῦρο, δεῦρʼ, Ἀμυνία.
- ὁρᾷς; γυναῖκα τὴν Ἀμυνίαν καλεῖς.
Tali ioco Aristophanes iam Eq. 969 usus erat, repetitque Vesp. 466, unde, cum tres illae comoediae eiusdem fere sint aetatis, illo ipso tempore Protagoram grammaticas suas observationes in lucem protulisse suspiceris. Nescio autem, an hinc pendeat Anaximenes p. 62.19 H. (περὶ σαφηνείας): τὸ δὲ προσέχειν τοῖς ἄρθροις ὅπως ἐν τῷ δέοντι προστιθῆται, ἐπὶ τῶνδε ὅρα· οὗτος ὁ ἄνθρωπος τοῦτον τὸν ἄνθρωπον ἀδικεῖ, νῦν μὲν ἐγγενόμενα τὰ ἄρθρα σαφῆ ποιεῖ τὴν λέξιν, ἐξαιρεθέντα δὲ ἀσαφῆ ποιήσει. ἔσθʼ ὅτε δὲ συμβαίνει καὶ τὸ ἀνάπαλιν.
Scilicet ἄνθρωπος ἄνθρωπον etiam ἡ ἄνθρωπος τὴν ἄνθρωπον intellegi potuit. Varro de l. l. 10.2.8: Propinquiora genere inter se verba similem saepe pariunt errorem ut in hoc, quod ‘nemusʼ et ‘lepusʼ videtur esse simile, quod utrumque habeat eundem casum rectum, Sed non est simile, quod eis certae similitudines opus sunt, in quo est, ut in genere nominum sint eodem. Quod in his non est, nam in virili genere est ‘lepusʼ, ex neutro ‘nemusʼ; dicitur enim ‘hic lepusʼ et ‘hoc nemusʼ. Cf. praeterea Wendland p. 45 et quae Usener docte disputaverat Quaest. Anaxim. p. 39 sq. (Kl. Schr. I 30 sq.).
9. Plato Crat. 391B (ubi ἡ φύσει ὀρθότης ὀνόματος disceptatur): Σω. ὀρθοτάτη μὲν τῆς σκέψεως <ὀδός>, ὦ ἑταῖρε, μετὰ τῶν ἐπισταμένων, χρήματα ἐκείνοις τελοῦντα καὶ χάριτας κατατιθέμενον. εἰσὶ δὲ οὗτοι οἱ σοφισταί, οἷσπερ καὶ ὁ ἀδελφός σου Καλλίας πολλὰ τελέσας χρήματα σοφὸς δοκεῖ εἶναι. ἐπειδὴ δὲ οὐκ ἐγκρατὴς εἶ τῶν πατρῴων, λιπαρεῖν χρὴ τὸν ἀδελφὸν καὶ δεῖσθαι αὐτοῦ διδάξαι σε τὴν ὀρθότητα περὶ τῶν τοιούτων, ἣν ἔμαθεν παρὰ Πρωταγόρου. - Ἑρμ. ἄτοπος μέντἂν εἴη μου, ὦ Σώκρατες, ἡ δέησις, εἰ τὴν μὲν ἀλήθειαν τὴν Πρωταγόρου ὅλως οὐκ ἀποδέχομαι, τὰ δὲ τῇ τοιαύτῃ ἀληθείᾳ ῥηθέντα ἀγαπῴην ὥς του ἄξια.
περὶ τῶν τοιούτων generaliter de rebus grammaticis videtur intellegendum esse.
10. Diog. Laert. 9.53: διεῖλέ τε τὸν λόγον πρῶτος εἰς τέτταρα· εὐχωλήν, ἐρώτησιν, ἀπόκρισιν, ἐντολήν, οἳ δὲ εἰς ἑπτά· διήγησιν, ἐρώτησιν, ἀπόκρισιν, ἐντολήν, ἀπαγγελίαν, εὐχωλήν, κλῆσιν, οὕς καὶ πυθμένας εἶπε λόγων.
11. Sud. s. v. Πρωταγόρας: διεῖλέ τε πάντα λόγον πρῶτος οὗτος εἰς δ’· εὐχωλήν, ἐρώτησιν, ἀπόκρισιν, ἐντολήν. μετὰ δὲ τοῦτον ἕτεροι εἰς ἑπτὰ διεῖλον ταῦτα· διήγησιν, ἐρώτησιν, ἀπόκρισιν, ἐντολήν, εἰσαγγελίαν, εὐχωλήν, κλῆσιν.
12. Quint. inst. 3.4.9: Anaximenes iudicialem et cοntionalem generalis partes esse voluit, septem autem species: hortandi, dehortandi etc. … (10) Protagoran transeo, qui interrogandi, respondendi, mandandi, precandi, quod εὐχωλήν dixit, partes solas putat.
Cf. Luciani Fugit. 10 et de Alcidamante infra B XXII 8.
13. Aristot. Poet. 1456b8: τῶν δὲ περὶ τὴν λέξιν ἓν μὲν ἔστιν εἶδος θεωρίας τὰ σχήματα τῆς λέξεως, ἃ ἔστιν εἰδέναι τῆς ὑποκριτικῆς καὶ τοῦ τὴν τοιαύτην ἔχοντος ἀρχιτεκτονικήν, οἷον τί ἐντολὴ ἢ τί εὐχὴ ἢ διήγησις ἢ ἀπειλὴ ἢ ἐρώτησις ἢ ἀπόκρισις καὶ εἴ τι ἄλλο τοιοῦτον. παρὰ γὰρ τὴν τούτων γνῶσιν καὶ ἄγνοιαν οὐδὲν εἰς τὴν ποιητικὴν ἐπιτίμημα φέρεται, ὅ τι καὶ ἄξιον σπουδῆς. τί γὰρ ἄν τις ὑπολάβοι ἡμαρτῆσθαι, ἃ Πρωταγόρας ἐπιτιμᾷ, ὅτι εὔχεσθαι οἰόμενος ἐπιτάττει εἰπών· μῆνιν ἄειδε θεά; τὸ γὰρ κελεῦσαι, φησίν, ποιεῖν τι ἢ μὴ ἐπίταξίς ἐστιν. διὸ παρείσθω ὡς ἄλλης καὶ οὐ τῆς ποιητικῆς ὄν θεώρημα.
4 sq. semper ἢ Syrus, καὶ libri Graeci. 6 καὶ1 Syrus, ἢ libri Graeci. Cf. B III 10. Friedel. Dissert. phil. Hal. I 139.
14. Plato Protag. 338E: ἡγοῦμαι . . . παιδείας μέγιστον μέρος εἶναι περὶ ἐπῶν δεινὸν εἶναι. ἔστι δὲ τοῦτο τὰ ὑπὸ τῶν ποιητῶν λεγόμενα οἷόν τʼ εἶναι συνιέναι, ἅ τε ὀρθῶς πεποίηται καὶ ἃ μή.
15. Plut. Pericl. 36 (Stesimbroti frg. 11 FHGr. II 56): πεντάθλου γάρ τινος ἀκοντίῳ πατάξαντος Ἐπίτιμον τὸν Φαρσάλιον ἀκουσίως καὶ κατακτείναντος, ἡμέραν ὅλην ἀναλῶσαι (Περικλέα) μετὰ Πρωταγόρου διαποροῦντα, πότερον τὸ ἀκόντιον ἢ τὸν βαλόντα μᾶλλον ἢ τοὺς ἀγωνοθέτας κατὰ τὸν ὀρθότατον λόγον αἰτίους χρὴ τοῦ πάθους ἡγεῖσθαι.
Ad εἰκός pertinet quaestio; de Antiphontis tetral. II admonuit Diels.
16. Aristot. rhet. 1402a postquam περὶ τοῦ φαινομένου εἰκότος exposuit et ex eo Coracis artem consistere docuit, l. 23 pergit: καὶ τὸ τὸν ἥττω δὲ λόγον κρείττω ποιεῖν τοῦτʼ ἐστίν. καὶ ἐντεῦθεν δικαίως ἐδυσχέραινον οἱ ἄνθρωποι τὸ Πρωταγόρου ἐπάγγελμα· ψεῦδός τε γάρ ἐστιν καὶ οὐκ ἀληθὲς ἀλλὰ φαινόμενον εἰκὸς καὶ ἐν οὐδεμιᾷ τέχνῃ ἀλλʼ ἢ ἐν ῥητορικῇ καὶ ἐριστικῇ.
Cf. Aristoph. nub. 112 sq., 883 sq., Plat. Apol. 18 B, Xen. oec. 11.25, Cic. Brut. 7.30. Memoriam τοῦ Πρωταγορείου ἐπαγγέλματος Kowalski p. 53 sq. collegit.
17. Stephanus Byzantius s. v. Ἄβδηρα: Π., ὃν Εὔδοξος ἱστορεῖ τὸν ἥσσω καὶ κρείττω λόγον πεποιηκέναι καὶ τούς μαθητὰς δεδιδαχέναι τὸν αὐτὸν ψέγειν καὶ ἐπαινεῖν.
Philod. rhet. I p. 214, Col. XXXIIa 25: εἰ μὲν οὖν (sc. οἱ σοφισταί) … μόνοι φασὶ πᾶν ὅλως πρᾶγμα δύναμιν ἔχειν ἐπαινεῖν καὶ ψέγειν, ἄξιον πυθέσθαι πότερον ταὐτὸ λέγουσιν, ὅταν μὲν θελήσωσιν, ἐνκωμιάζειν, ὅταν δὲ βουληθῶσι, ψέγειν κτλ.
18. Sen. epist. 88.43: Protagoras ait de omni re in utramque partem disputari posse ex aequo et de hac ipsa, an omnis res in utramque partem disputabilis sit.
19. Diog. Laert. 9.51: πρῶτος ἔφη δύο λόγους εἶναι περὶ παντὸς πράγματος ἀντικειμένους ἀλλήλοις, οἷς καὶ συνηρώτα πρῶτος τοῦτο πράξας.
Cf. Clemens Alex. 2 464.14 St., Jaeneke 19 sq. Ἀντιλογιῶν δύο memorantur Protagorae Iibri a Diog. Laert. 9.55. Nestle 289 sq.
20. Diog. Laert. 9.53: πρῶτος κατέδειξε τὰς πρὸς τὰς θέσεις ἐπιχειρήσεις, ὥς φησιν Ἀρτεμίδωρος ὁ διαλεκτικὸς ἐν τῷ πρὸς Χρύσιππον.
Philod. rhet. I p. 206, 17 postquam de iis disputavit, qui de omnibus rebus oratorem dicere posse autumabant: οὐδὲ ἐφήρμοσταί τι τοῖς ἄλλοις ἐν ταῖς τεχνολογίαις αὐτῶν, ἀλλὰ τοῖς πολειτικοῖς μόνον προβλήμασιν. ἃ γὰρ αὖ περὶ τῶν θετικῶν λέγουσιν, ἡδονῆς μὲν γέμει πολλῆς, οὐκ εὔκαιρα δʼ ἐστὶν νῦν ἐξετάζεσθαι.
Quint. inst. 3.5.5: infinitae sunt (sc. quaestiones), quae remotis personis et temporibus et locis ceterisque similibus in utramque partem tractantur, quod Graeci θέσιν dicunt. Cf. Theon Prog. p. 120 Sp.
21. Cic. Brut. 12.46 (ex Aristot. τεχνῶν συναγ.): scriptasque fuisse et paratas a Protagora rerum inlustrium disputationes, quae nunc communes appellantur loci.
Talem de rei publicae forma disputationem e vestigiis quibusdam restituere ac Protagorae vindicare studuit E. Maass, Hermae 22 586sq.
22. Quint. inst. 3.1.12: horum primi cοmmunis locοs tractasse dicuntur Protagoras, Gorgias, adfectus Prodicus, Hippias et idem Protagoras et Thrasymachus.
23. Plato Protag. 334E: ἀκήκοα γοῦν, ἦν δʼ ἐγώ, ὅτι σὺ οἷός τʼ εἶ καὶ αὐτὸς καὶ ἄλλον διδάξαι περὶ τῶν αὐτῶν καὶ μακρὰ λέγειν, ἐὰν βούλῃ, οὕτως ὥστε τὸν λόγον μηδέποτε ἐπιλιπεῖν, καὶ αὖ βραχέα οὕτως ὥστε μηδένα σοῦ ἐν βραχυτέροις εἰπεῖν. εἰ οὖν μέλλεις ἐμοὶ διαλέξεσθαι, τῷ ἑτέρω χρῶ τρόπῳ πρός με, τῇ βραχυλογίᾳ … (335 B) σὺ μὲν γάρ, ὡς λέγεται περὶ σοῦ, φῇς δὲ καὶ αὐτός, καὶ ἐν μακρολογίᾳ καὶ ἐν βραχυλογίᾳ οἷός τʼ εἶ συνουσίας ποιεῖσθαι.
Cf. Prot. 329 B, 334 D, Dialexeis 8.1. συντομίαν λόγων vocat Plato Phaedri 267B, cf. Euripides Aeoli fr. 28 παῖδες, σοφοῦ πρὸς ἀνδρός, ὅστις ἐν βραχεῖ πολλοὺς καλῶς οἷός τε συντέμνειν λόγους.
24. Diog. Laert. 9.52: πρῶτος μέρη χρόνου διώρισε καὶ καιροῦ δύναμιν ἐξέθετο καὶ λόγων ἀγῶνας ἐποιήσατο καὶ σοφίσμα<τα> τοῖς πραγματολογοῦσι προσήγαγε καὶ τὴν διάνοιαν ἀφεῖς πρὸς τοὔνομα διελέχθη.
Haec quatenus ad rhetoricen pertineant, Jaeneke explicat p. 19 sq. Vide etiam C. P. Gunning, De sophistis Graeciae praeceptoribus (Amsterdam 1915) 112 sq. et infra de Gorgia p. 47 sq.
25. Stοb. flοr. 3.29.80: Πρωταγόρας ἔλεγε μηδὲν εἶναι μήτε τέχνην ἄνευ μελέτης μήτε μελέτην ἄνευ τέχνης.
Cf. sequentia, Isocr. 15.187 sq., Plato Phaedr. 269 D, Philodemus I p. 49.1 sq.
26. Anecdota Parisina I p. 171.31: ἐν τῷ ἐπιγραφομένῳ Μεγάλῳ λόγῳ ὁ Π. εἶπε· ‘φύσεως καὶ ἀσκήσεως διδασκαλία δεῖταιʼ καὶ ‘ἀπὸ νεότητος δὲ ἀρξαμένους δεῖν μανθάνεινʼ.
δεῖν i. e. δέον
Cf. Plato Prot. 323 C sq., Isocr. 15.180 sq. W. Schmid, Gesch. d. gr. Lit. III 1 p. 23 adn. 2.
27. Plato Prot. 318 A: ὦ νεανίσκε, ἔσται τοίνυν σοι, ἐὰν ἐμοὶ συνῇς, ᾗ ἂν ἡμέρᾳ ἐμοὶ συγγένῃ, ἀπιέναι οἴκαδε βελτίονι γεγονότι, καὶ ἐν τῇ ὑστεραίᾳ ταὐτὰ ταῦτα, καὶ ἑκάστης ἡμέρας ἀεὶ ἐπὶ τὸ βέλτιον ἐπιδιδόναι.
Cf. ibid. 319 A. Similia eristicos professos esse Isocratemque de se gloriari (13.3 sq., 13.21, 15.84 sq.) Usener monuit (Quaest. Anaxim. 42), idem ad Anaximenem provocans, qui extremo libelli capite docet, quemadmodum vita, ut bonam famam conciliet persuasionis adiutricem, sit instituenda. Verum etiam Quintilianus sub finem operis amplissimi oratoriae institutionis demonstrare incipit oratorem debere esse virum bonum. Plura de eadem materia v. RhM 54, 285 sq.